بررسی رابطه علم، قدرت و اراده خداوند با اختیار انسان

موضوع تحقیق حاضر رابطه علم، قدرت و اراده خداوند با اختیار انسان از دیدگاه اشاعره، معتزله و امامیه است. در این تحقیق تلاش شده است که دیدگاه این سه مکتب را از منظر کلامی مورد بررسی و تبیین قرار دهیم. اشاعره بر اساس توحید در ربوبیت و خالقیت معتقدند که افعال و کردار و گفتاری که از انسان سر می زند به قدرت و اراده خداوند است. قدرت و اراده انسان در آن هیچ تاثیری ندارد و تنها با فعل متقارن هستند بدون اینکه در ایجاد آن موثر باشند به طوری که افعال و اعمال انسان را در واقع خدا انجام داده و انسان ظرف صدور فعل اختیاری است. لذا به صورت مجازی انجام فعل به انسان نسبت داده می شود. لازمه این اعتقاد اسناد ظلم به خداوند است به این معنا که خداوند انسان را به ارتکاب گناهان مجبور کرده و در عین حال به خاطر آن گناه او را مجازات می نماید و این اسنا ظلم به خداوند استو حال اینکه خداوند عادل مطلق است و به هیچ بنده ای کوچکترین ظلم و ستمی را روا نمی دارد. تحقیق حاضر به تشریح دیدگاه های کلامی سه مکتب اشاعره، معتزله و امامیه درمقوله نسبت بین قدرت، علم و اراده الهی با اختیار انسان ها می پردازد و میزان تأثیر قدرت، علم و اراده خداوند متعال در اختیار آدمی از منظر این مکتب کلامی را تجزیه و تحلیل می کند. نویسنده برآن است تا نشان دهد انسان نه مختار است و نه مسلوب الاختیار، بلکه فعل اختیاری آدمی در عین این که فعل اوست، فعل خدا نیز محسوب شده و هیچ منافاتی بین آن ها وجود ندارد. به دیگر سخن، نه جبر لازم می آید و نه تفویضی در کار است. بدین منظور در چهار فصل دیدگاه های اشاعره، معتزله و امامیه را در این زمینه شرح می دهد. ابتدا کلیاتی از تحقیق و مفهوم واژه های علم، قدرت، اراده، جبر، اختیار، تفویض و امر بین الامرین و... سپس نسبت بین علم خدا و اختیار انسان بیان می شود. نگارنده در این زمینه اقسام و مراتب علم الهی همچون: علم به ذات خویش، علم به همه اشیا قبل و بعد از ایجاد و ادله علم به احوال موجودات قبل از آن ها را بررسیده و علم ذاتی، علم فعلی و سایر مراتب علم باری تعالی را از منظر اشاعره، معتزله و امامیه مطرح می سازد و دیدگاه های آنان را درباره رابطه علم خدا با اختیار انسان ذکر و تجزیه و تحلیل کرده است. نویسنده در فصل سوم به رابطه بین قدرت خداوند با اراده و اختیار انسان اشاره کرده و ضمن بررسی قلمرو قدرت خدا، عمومیت و عدم تناهی این قدرت، دیدگاه های اشاعره، معتزله و امامیه را در نسبت بین قدرت خدا و اختیار انسان ها شرح می دهد. وی سپس ادله امامیه را تقویت کرده و شبهه های وارد شده در این زمینه را پاسخ می گوید. نگارنده در فصل چهارم با اشاره به رابطه اراده خداوند متعال با اختیار انسان و ضمن تبیین مفهوم اراده و حقیقت آن در مورد خداوند و تفاوت اراده و مشیت الهی، نسبت بین اراده الهی و اختیار انسان را از دیدگاه اشاعره، معتزله و امامیه بررسیده و دلیل های عقلی و نقلی امامیه درباره عدم منافات اراده الهی با اختیار انسان در صدور افعال را فراروی خوانندگان می نهد. آن گاه به جمع بندی تحقیق و نتایج حاصل از تطبیق دیدگاه های این سه مکتب کلامی می پردازد.